Vũng Thơm – Vùng đất cộng cư của ba dân tộc hiền hòa

Phú Tâm ngày nay

    Nhìn vào tổng thể, vùng đất Vũng Thơm - Phú Nổ (tên gọi xưa kia của xã Phú Tâm ngày nay) vốn có một địa thế cực kỳ quan trọng. Trên trục đất giồng mang một tên gọi chung là Phno Khsăk bắt đầu từ xã Phú Mỹ xuyên qua Bố Thảo - Bưng Tróp - An Trạch - Phú Nổ - Kế Sách và kết thúc tại Tập Rèn (thuộc xã Thới An Hội, huyện Kế Sách). Trên trục đất giồng này thì khu vực đất giồng Phú Tâm (Phú Nổ - Vũng Thơm) lại là nơi một dải đất giồng cao nhất, kéo dài từ địa phận xã Phú Tân ngày nay đến vùng giáp ranh Na Tưng (thuộc thị trấn Kế Sách). Chính vì có được lợi thế đó, nên những cư dân đầu tiên của 3 dân tộc (Kinh - Khmer - Hoa) đã nhanh chóng "chung lưng, đấu cật” từng bước biến vùng đất giồng hoang vu dần dần thành khu thị tứ sầm uất sánh vai cùng thị tứ Trường Khánh, Bố Thảo, Nhâm Lăng...  nức danh một thời. Nếu như ở Giăng Cơ - Trường Khánh nổi danh món thèo lèo, mè láo, Bố Thảo nức tiếng bún nước lèo, Bãi Xàu có bánh tráng Bà Lèo thì Phú Tâm có bánh pía, bánh in, lạp xưởng, mắm prohok Vũng Thơm, mắm chao Giồng Cát... Những món đặc sản của Vũng Thơm không chỉ nức danh ở Nam kỳ lục tỉnh mà nó còn âm thầm theo chân những người con của Sóc Trăng mang theo hương vị quê nhà len lỏi ra tận quốc ngoại xa xôi.

    Nói đến Vũng Thơm (Kompong Thom), ai ai cũng nghĩ đến đầu tiên là món bánh pía của cư dân người Hoa. Từ khi xuất hiện hàng trăm năm trước cho đến tận hôm nay, bánh pía vẫn là một món ăn bình dị nhưng hấp dẫn ở mọi lứa tuổi. Thực khách có thể ăn mọi lúc, mọi nơi: Từ nhà hàng sang trọng, những tiệm ăn, quán nước bình dân, đến những căn chòi thoi loi giữa cánh đồng rộng ngút ngàn. Trong tâm trí tôi vẫn còn in đậm hình ảnh đổi lúa lấy bánh pía trước và sau tết khi vụ lúa mùa, lúa sớm đang thu hoạch. Có nhà lấy năm, ba cây, có nhà lấy nhiều hơn để ăn dần trong các buổi uống trà của các cụ trong những buổi hừng đông. Thời đó, bánh pía không tính cây mà tính cân. Một cây đúng một cân và một cân đúng bốn cái. Có nhà chọn nhân sầu riêng, có người thích nhân khoai môn… Nhưng bánh pía làm theo mùa (trung thu, tết) chớ không sản xuất đại trà "quanh năm, suốt tháng" như bây giờ. Bởi thế, nên đám trẻ thời đó cứ chờ tới “mùa” để được ăn bánh pía, bánh in.

    Vũng Thơm còn một đặc sản cũng không kém phần nổi tiếng đó là mắm bò hóc óp (prohok óp). Bò hóc óp Vũng Thơm hoàn toàn không giống bò hóc óp của các địa phương khác. Con mắm được làm bằng cá trê vàng của miệt vùng sâu Giồng Cát (Phú Tâm), Lung Đen (Kế An, Kế Sách). Xưa kia, trên những vùng bưng trũng này lượng cá đồng nhiều vô kể. Mỗi khi dỡ chà hay tát đìa, người ta lựa những con cá trê vàng đồng trạng nhau cỡ nửa cườm tay người lớn. Khi đã thành phẩm, có người nhận con mắm vào các hủ "tầm búi"” có người nhận vào gáo dừa rồi treo lủng lẳng ở giàn bếp để ăn dần. Tuy là món ăn dân dã nhưng món bò hóc óp chỉ phù hợp các món nướng, luộc và kèm rau vườn (cải trời, cù nèo, rau mát, rau dừa, hẹ nước...), còn các loại "rau chợ" như sà lách, cải xanh, cải bắp...  hình như không "bắt" lắm. Mắm bò hóc óp khá nặng mùi so với mắm cá rô, cá sặt, cá lóc... nên ban đầu rất kén chọn thực khách, nhưng khi đã quen mùi rồi thì... "nhứt xứ Ba Xuyên”.

    Một điều thú vị, Vũng Thơm xưa là nơi hình thành nghề đan đát truyền thống từ bàn tay tài hoa của những người nông dân Khmer tay lấm, chân bùn. Đến các sóc của bà con Khmer, đâu đâu cũng có sự hiện diện của những bụi tre gai bao bọc khắp sóc. Những cây tre già "đúng tuổi" được bà con dùng để cất nhà (cột, kèo, đòn tay, rui...) có khi ở hàng chục năm mới hư hỏng. Gốc tre già được bà con tận dụng làm chân giường, chân chõng tre, đũa... Ngày ngày, cứ sau giờ đồng áng hoặc những lúc nông nhàn, những nghệ nhân chân đất - mà đa số là các cao niên "lão nông tri điền" hạ những cây tre già ưng ý, rồi chẻ, rồi vót, rồi bện, rồi đan... Cứ như thế, các ông lão nghệ nhân ngày ngày nhàn hạ cặm cụi, thong thả chuốt từng nan tre bé tí tẹo, vót từng cọng tre già đã "lên nước”... để hình thành nên những chiếc sàng, chiếc xịa, chiếc sà neng, rổ xúc, thúng, nơm, sà vi... vừa đẹp lại vừa bền chắc. Đã có nhiều người nói, các cụ làm không phải vì tiền mà là làm để giết thời gian trong lúc nông nhàn, nên gần như các cụ gởi gắm tâm hồn của mình trong những sản phẩm ấy và coi những vật dụng ấy là những đứa con tinh thần của mình.

Cánh đồng lúa chín ở ấp Phú Hòa, xã Phú Tâm

    Ngày trước, ở vùng nông thôn thì hầu như nhà nào cũng có những chiếc thúng xúc lúa bền chắc, chiếc sà neng cực đẹp được máng ở bên hông nhà, chiếc nơm cá để bên sàn nước… Hình ảnh chiếc thúng xúc để đong lúa mỗi khi xong một vụ mùa, chiếc sà neng chuyên xúc các loại cá lòng ròng, hủn hỉn khi vào vụ dọn đất cấy, chiếc nơm chuyên bắt cá ở các lung bào vào những tháng nước rút khi lúa đã trổ đòng đòng... Nhưng giờ những vật dụng ấy hầu như biệt tích, nếu còn chăng là những vật dụng được phục chế và được đặt trang trọng trong bảo tàng. Các cụ nghệ nhân xưa đã mất đi và các cụ đã mang theo mình những bí quyết, những kinh nghiệm trong quá trình làm ra những sản phẩm mang đậm nét mỹ thuật dân gian. Đó là một tâm hồn và trái tim của những nghệ nhân chân phương, cao quý.

Thiên Lý